На 15 мај 1955 година, во монументалната палата Белведере во Виена, беше ставен потпис на документ кој ја означи новата етапа во историјата на Австрија и цела Централна Европа. Австрискиот државен договор (Staatsvertrag) стави крај на десетгодишната окупација по Втората светска војна и ја врати земјата на светската политичка сцена како независна и суверена држава.
Десет години под окупација
По капитулацијата на нацистичка Германија во мај 1945 година, Австрија, која уште во 1938 година беше анектирана од Хитлер со т.н. „аншлус“, повторно се најде во вртлогот на големите сили. Иако со Декларацијата од Москва во 1943 година сојузниците официјално ја прогласија Австрија за „прва жртва на германската агресија“, тоа не значеше дека земјата автоматски ќе ја добие својата слобода.
Територијата на Австрија беше поделена на четири окупациони зони – американска, британска, француска и советска. Главниот град Виена, како и Берлин, исто така беше поделен на четири дела, со заедничка централна зона управувана од т.н. Сојузнички совет за контрола. Во првите години по војната земјата се соочуваше со економски крах, недостиг на храна, уништена инфраструктура и голем број бегалци.
Секоја окупациона сила настојуваше да воспостави влијание во својата зона. Советскиот Сојуз ја искористи контролата врз источна Австрија за да пренесе голем дел од индустриските капацитети како репарација. Американците и Британците, пак, вложуваа во обновата преку Маршаловиот план, што донесе значителна економска инјекција. Оваа поделба постепено создаде и политички тензии кои ја одразуваа пошироката Студена војна.
Патот кон договор
Преговорите за идниот статус на Австрија започнаа веднаш по војната, но траеја со години поради спротивставените интереси на Истокот и Западот. Главната пречка беше прашањето на безбедносната ориентација на Австрија – ќе стане ли таа дел од западните сојузи или ќе остане во орбитата на Советскиот Сојуз?
Клучниот пресврт дојде во 1955 година, кога Москва прифати компромис: Австрија ќе добие независност доколку прогласи трајна неутралност и се обврзе дека никогаш нема да се приклучи на воени блокови или да дозволи поставување странски бази. За Советите тоа значеше безбедносен тампон во срцето на Европа, а за Западот – симболичка победа дека една држава може да остане слободна надвор од советската сфера.
Потпишувањето во Белведере
На 15 мај 1955 година, министрите за надворешни работи на четирите сојузнички сили – Вјачеслав Молотов (СССР), Џон Фостер Далес (САД), Харолд Мекмилан (Велика Британија) и Антоан Пине (Франција) – заедно со австрискиот канцелар Јулиус Раб и министерот за надворешни работи Леополд Фигл, ставија потпис на Австрискиот државен договор.
Фотографијата на Фигл, кој од балконот на Белведере ја крева пенкалото и им порачува на Австријците „Австрија е слободна!“, остана симбол на новиот почеток. Илјадници граѓани присуствуваа пред палатата, славејќи ја веста дека десетгодишниот период на воена контрола завршува.
Што предвидуваше договорот?
Австрискиот државен договор се состоеше од повеќе од 200 членови кои регулираа различни аспекти:
- Повлекување на трупите – сите сојузнички сили се обврзаа да ги повлечат своите војници од австриска територија најдоцна до крајот на 1955 година.
- Гаранција за независност – Австрија повторно стана суверена држава со право на сопствена влада, армија и надворешна политика.
- Неутралност – иако не беше директно наведена во самиот договор, Австрија со уставна одлука во октомври 1955 година прогласи трајна неутралност, слична на швајцарскиот модел.
- Заштита на малцинствата – посебно внимание беше посветено на правата на словенечкото и хрватското малцинство во јужна Австрија.
- Забрана за нацистичка иредента – се потврди забраната на националсоцијалистичката идеологија и организациите кои можеа да ја промовираат.
- Економски прашања – дел од индустриските компании и железниците што беа под советска контрола беа вратени на Австрија, во замена за финансиски отштети.
Новиот пат – неутрална Австрија
Со потпишувањето на договорот и со усвојувањето на Законот за трајна неутралност на 26 октомври 1955 година, Австрија ја дефинираше својата иднина како земја која нема да се приклучи на НАТО, Варшавскиот пакт или било кој воен блок.
Неутралноста стана составен дел од националниот идентитет. Таа не беше само политичка стратегија, туку и гаранција за опстанок меѓу двата блока во Студената војна. Со тоа Австрија ја отвори можноста да стане мост меѓу Истокот и Западот, што подоцна ја позиционираше Виена како седиште на многу меѓународни организации – од Меѓународната агенција за атомска енергија (МААЕ) до канцеларии на ОН и ОБСЕ.
Економски и политички последици
Слободата и стабилноста што ги донесе договорот овозможија Австрија да влезе во период на брз економски раст, познат како „австриско економско чудо“. Земјата доби пристап до западните пазари, а истовремено ги одржуваше коректните врски со Советскиот Сојуз и земјите од источниот блок.
Во политички поглед, Австрија стана пример за мала европска држава која успеа да обезбеди сигурност преку дипломатија и балансирање, а не преку воени сојузи.
Значењето за Европа
Австрискиот државен договор е еден од ретките примери каде Истокот и Западот успеале да постигнат договор кој бил трајно стабилен. Додека Германија остана поделена сè до 1990 година, Австрија успеа уште во 1955 година да ја врати својата целосна независност.
Овој преседан ја зајакна идејата дека компромисот е возможен дури и во услови на Студена војна. Тој ја претвори Австрија во симбол на мир и посредување, улога која земјата ја игра и денеска, со својата дипломатија и неутрална позиција во меѓународните конфликти.
Денешна перспектива
Повеќе од седум децении по потпишувањето на договорот, Австрија сè уште ја почитува својата уставна неутралност, иако во рамки на Европската Унија активно учествува во заеднички политики и мисии. Неутралноста останува дел од австрискиот идентитет и се смета за една од најважните гаранции за стабилност и просперитет на земјата.
